MK-Ultra (2): Hoe ‘brainwashing’ Amerika in de greep kreeg

Hij staat tussen de andere krijgsgevangenen die net uit Korea zijn teruggekeerd, maar valt meteen op.
Niet door een wond of een litteken, maar door de manier waarop hij om zich heen kijkt: alert, afstandelijk, alsof hij terug is maar nog steeds ergens anders staat.

Zijn familie stormt op hem af. Hij knikt kort, vriendelijk zelfs, maar er zit iets tussen hen in dat moeilijk te benoemen is. Later die avond zit hij in een kleine kamer met artsen en officieren. Ze stellen eenvoudige vragen: hoe was de reis, hoe voel je je, wat heb je gezien?

Hij wacht, haalt adem en zegt dan, kalm en zonder enige aarzeling:

“Amerika vertelt niet de waarheid over deze oorlog.”
“Wij waren hier niet de bevrijders.”
“Wat jullie thuis horen, is propaganda.”

In de kamer wordt het even stil.
Een officier schuift zijn stoel naar achteren.
Een arts kijkt op van zijn notitieblok, met een blik die verraden dat hij niet weet waar hij naar luistert…

Na de Koreaanse Oorlog keerden duizenden Amerikaanse krijgsgevangenen terug. Enkele tientallen van hen deden uitspraken die haaks stonden op wat men in de Verenigde Staten verwachtte. Journalisten, politici en veiligheidsdiensten zagen hierin het bewijs dat communistische regimes een nieuwe vorm van psychologische manipulatie gebruikten. Die angst leidde tot politieke paniek, mediagekte en uiteindelijk tot vroege CIA-projecten als Bluebird en Artichoke — de eerste stappen op weg naar MK-Ultra.

Koreaanse krijgsgevangenen keren terug met onverwachte verklaringen

Toen Amerikaanse krijgsgevangenen in 1953 terugkeerden, kwam het merendeel thuis met verhalen over ontbering, kou en verlies. Maar binnen die grote groep bevond zich een kleine, opvallende minderheid: enkele tientallen soldaten die iets anders vertelden.

Sommigen beschuldigden de Verenigde Staten van agressie. Anderen verdedigden openlijk de Chinese of Noord-Koreaanse kant.
21 mannen besloten zelfs niet terug te keren en bleven in China wonen — een besluit dat vooral thuis tot ongeloof leidde.

Een veelbesproken voorbeeld was dat van een piloot uit Ohio die al tijdens gevangenschap in een radioboodschap kritiek had geuit op Amerika’s rol in de oorlog. Toen hij terugkeerde, herhaalde hij die uitspraken woord voor woord. Ik noem zijn naam hier niet, omdat veel van deze gevallen in de berichtgeving door elkaar liepen, wat het moeilijk maakt om individuele verhalen betrouwbaar te reconstrueren.

Maar het patroon was duidelijk: sommige mannen kwamen terug met overtuigingen die niet pasten bij het beeld van de trouwe Amerikaanse soldaat.

Hoe Amerikaanse families voor het eerst hoorden van ‘brainwashing’

Artsen en officieren probeerden rationele verklaringen te vinden — trauma, stress, extreme omstandigheden. Maar in de huiskamers van families die hun zoon of broer terugzagen, voelde het anders. Het was niet het verhaal dat hen schokte, maar de zekerheid waarmee het werd uitgesproken.

De media grepen dat gevoel aan. Ze presenteerden een verklaring die precies aansloot bij de angst van de Koude Oorlog: dat communistische regimes methoden gebruikten om gevangenen psychologisch te hervormen. Televisieprogramma’s maakten er item na item over. Kranten beschreven het alsof het ging om een nieuwe ontdekking waar de democratische wereld geen verweer tegen had.

Het woord dat steeds vaker opdook — voorzichtig, maar consequent — gaf een naam aan het onzichtbare:
een idee dat overtuiging kon worden gebroken en opnieuw gevormd. De term Brainwashing (hersenspoeling) werd geïntroduceerd.

Brainwashing, een woord dat klonk als een wetenschappelijke ontdekking, maar in feite vooral angst opriep.

Het publiek slikte het zonder weerstand.
De Koude Oorlog had al gezorgd voor een gevoel van dreiging, en nu leek die dreiging niet langer van buiten te komen, maar van binnenuit: de menselijke geest.

De rol van de Media

De man die het verhaal echt groot maakte, was journalist Edward Hunter. Hij had eerder gewerkt voor Amerikaanse inlichtingendiensten en schreef in de jaren vijftig artikelen waarin hij betoogde dat China een systematische methode gebruikte om gevangenen te beïnvloeden: langdurige ondervragingen, isolatie, herhaling van slogans, publieke druk.

Volgens Hunter was dit geen gewone propaganda, maar een nieuwe vorm van psychologische oorlogsvoering. Kranten namen zijn theorieën over, vaak zonder kritische vragen. Talkshows nodigden hem uit en presenteerden de methode alsof het een revolutionair wapen van de communistische wereld was.

Binnen korte tijd kreeg een klein aantal vreemde verklaringen de status van bewijs.
De angst werd niet veroorzaakt door feiten, maar door verhalen, die door de tijdsgeest klakkeloos werden geloofd.

Gedachten beïnvloeding door de Sovjets

In Washington sloeg de paniek toe. Politici, altijd gevoelig voor dreigingen van buitenaf, kwamen tot de overtuiging dat de communistische wereld een psychologisch wapen had ontwikkeld dat gevaarlijker was dan welke technologie ook.

Senatoren hielden hoorzittingen.
Adviseurs waarschuwden voor “mentale infiltratie”.
In memo’s circuleerden zinnen als:
“Als de vijand de menselijke wil kan breken, dan is geen enkele democratie veilig.”

De angst werd versterkt door de context van die tijd.
De Sovjet-Unie had net een waterstofbom getest.
McCarthy’s communistenjacht had de paranoia gevoed.
En Amerika had nog maar weinig inzichten in wat er precies gebeurde in Chinese en Noord-Koreaanse gevangeniskampen.

Het resultaat was een politiek klimaat waarin zelfs kleine aanwijzingen uitgroeiden tot verontrustende overtuigingen.

Poisoner in Chief onthult het verbijsterende leven van Sidney Gottlieb, de man achter de geheime MK-Ultra-experimenten van de CIA. Terwijl hij in stilte een netwerk van LSD-tests, gifprojecten en clandestiene bordelen aanstuurde, leefde hij zelf als een spirituele kluizenaar in een hut zonder stromend water. Stephen Kinzer reconstrueert dit schokkende dubbelleven met nieuw onderzoek. Een adembenemend, waargebeurd verhaal dat leest als een thriller—en je laat twijfelen wat overheden werkelijk verbergen.

Download of beluister Poisoner in Chief en stap een wereld binnen waarin niets is wat het lijkt.
LET OP! Het boek is engelstalig

De menselijke geest als slagveld

Binnen militaire groepen ontstond het idee dat de volgende oorlog niet alleen op land, zee of in de lucht gevoerd zou worden, maar ook in het hoofd van mensen.

Propaganda, indoctrinatie, langdurige isolatie — het waren geen nieuwe verschijnselen, maar in de context van een ideologische wereldstrijd kregen ze een nieuwe betekenis. Ze leken te bewijzen dat overtuiging beïnvloedbaar was, dat loyaliteit kon schuiven en dat mensen kwetsbaar waren op manieren die niet zichtbaar waren voor radars of spionagesatellieten.

Een intern rapport uit die tijd waarschuwde:
“Onze grootste kwetsbaarheid ligt niet in onze militaire kracht, maar in de overtuigingen van onze burgers.”

Die gedachte, meer dan welk bewijs ook, gaf richting aan het beleid dat zou volgen.

Hoe de CIA reageerde: Bluebird en Artichoke

Binnen de CIA werd het onderwerp besproken. Directeur Allen Dulles geloofde dat Amerika achterliep op de communistische wereld in het begrijpen van psychologische druk en beïnvloeding. Hij was ervan overtuigd dat deze achterstand gevaarlijk kon zijn.

Onder zijn leiding werden projecten Bluebird en Artichoke opgezet. Ze waren minder dramatisch dan later vaak wordt voorgesteld: geen spectaculaire geheime operaties, maar vooral vergaderingen, analyses en verkennende studies. Toch waren ze belangrijk, omdat ze een nieuwe manier van denken introduceerden.

CIA-analisten probeerden te begrijpen waarom sommige gevangen soldaten hun overtuigingen hadden veranderd. Ze onderzochten ondervragingstechnieken, analyseerden propaganda en lazen naar voorbeelden van extreme geestelijke druk. Een interne memo beschreef een gevangene die na lange isolatie zijn eerdere verklaringen niet meer herkende — een detail dat binnen de organisatie werd gezien als een waarschuwingssignaal.

De gedachte die onder alles lag was simpel en hard:
als de vijand iets kan wat wij niet begrijpen, zijn we kwetsbaar.

Hoe angst de deur opende naar MK-Ultra

De uitspraken van een handvol teruggekeerde soldaten raakten een gevoelige zenuw binnen de Amerikaanse veiligheidsdiensten. Ze voedden de overtuiging dat psychologische beïnvloeding niet alleen mogelijk was, maar dat de vijand misschien al een voorsprong had. Daardoor schoof de CIA ongemerkt van analyse naar actie.

Bluebird en Artichoke waren nog verkennend en voorzichtig, maar ze veranderden wel de manier waarop de dienst naar de menselijke geest keek. De vraag was niet langer of beïnvloeding bestond — maar hoe ver men bereid was te gaan om het zelf te begrijpen.

Die mentaliteitsverandering maakte de weg vrij voor een nieuw soort project. Eentje dat niet alleen wilde bestuderen hoe de geest werkt, maar ook wilde testen hoe hij breekt. En precies op dat moment verschijnt een man op het toneel die de koers van de CIA ingrijpend zou veranderen:

Sidney Gottlieb — de architect van MK-Ultra.

Documenten om zelf te onderzoeken

U.S. Senate Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities (Church Committee), Book I (1975).
Volledige tekst (Senate.gov)
Report to the President by the Commission on CIA Activities Within the United States (Rockefeller Report, 1975).
PDF via Gerald R. Ford Presidential Library
John Marks, The Search for the Manchurian Candidate (New York: Times Books, 1979).
(te koop bij bol.com)
CIA Freedom of Information Act (FOIA) Releases: Project Bluebird / Artichoke / MK-Ultra Documents (1977).
PDF – hier downloaden
Testimony of Dr. Sidney Gottlieb before the U.S. Senate, 18 september 1977.
PDF – hier downloaden